Plasebo Ne Demektir

Latince bir kelime olan ‘plasebo’, “hoÅŸnut olacağım” anlamına gelir; ilaç ya da deva niyetine alınan bir ÅŸeyin öznel olarak olumlu etkisini ima eder. Onun tam tersi olan kavram ‘nocebo’dur, “zarar göreceÄŸim” anlamına gelir ve olumsuz bir öznel yaÅŸantıya göndermede bulunur (Gotzsche 1994).

Brody (1980) plasebo etkisinin dört temel tanımı olduÄŸunu ileri sürmüştür. Bunlardan “bir tedavinin özgül (specific) etkilerinin yanı sıra ortaya çıkan özgül-olmayan (non-specific) etkisi” ÅŸeklindeki tanım üzerinde ‘Giriş’ bölümünde durmuÅŸ, bu tanımın son yıllarda güç yitimine uÄŸradığından söz etmiÅŸtik. DiÄŸer tanımlar da ÅŸu ÅŸekildedir ve her bir tanım yakın anlamlara sahiptir: a) Tıpsal biyoloji açısından (biomedical) etkisiz bir ilacın ürettiÄŸi tedavi edici etki, b) bir ilaca yüklenilen ama onun farmakolojik özellikleriyle açıklanamayan tedavi edici etki veya yan etki, c) tüm tedavilerde ortak olan etki… Brody, sonraki bir baÅŸka yazısında (1982) plaseboyu “hekim açısından tedavi edilen durum için özel bir etkinlik göstermeyeceÄŸine inanılan ve simgesel etkisi için yararlanılan bir tıbbi tedavi biçimi ya da tıbbi tedaviyi hızlandırmayı amaçlayan bir giriÅŸim” diye tanımlayarak, ‘Sonuç’ bölümünde ayrıntılı biçimde üzerinde duracağımız “simgesel etki” kavramını ortaya atmaktadır.

Bir toplumbilimci olan Forrester (1999), plasebo etkisinin özellikleri, üç nedenle dikkat çekici olduÄŸu düşüncesindedir: Bunlardan ilki, plasebonun “deneye dayalı bilimsel tıbbın savlarının test edilmesine yarayan bir ilaç” ÅŸeklinde saÄŸlık bilimlerinde yaygın bir kullanışı olmasına raÄŸmen, plasebo etkisinin asla bu tanımla sınırlı olmadığıdır. Gerçekten de Forrester bu eleÅŸtirisinde haklıdır. Hatta öyle ki plasebo etkisini tanımlama gereÄŸi bile duymadan bazı hayvan deneylerinde bile plasebo kontrol grupları kullanıldığı (Dachir ve ark. 1993; Sachdev ve ark. 1993) görülmektedir. Forrester, plasebo etkisinin etkin olmadığı düşünülen bir ilaç etkisiyle sınırlandırılamayacağı düşüncesindedir. Ona göre plasebo etkisinin, kliniÄŸin ya da hekimin muayenehanesinin havasını, hekimin karşılaÅŸtığı sorunlar karşısında akıl yürütme tarzını, hastayı yatıştırma çabalarını ve özellikle hekimle hastanın karşılaÅŸmalarının uzun bir geçmiÅŸi varsa hekimin yarattığı güven ve anlayışı da içeriyor olması gerekir. Forrester için plasebonun güç iliÅŸkileriyle de baÄŸlantısı vardır. Ona göre plasebonun toplumsal bakımdan önemi, onun hekimin hastanın daha iyi hissetmesini saÄŸlama gücünü, hekimlik mesleÄŸinin rolünün gücünü göstermesinden gelmektedir. Forrester, plasebo etkisi üzerine birçok çalışma yapmış olan Spiro’nun ÅŸu sözlerine (1986) dayanarak yalnızca hekim-hasta iliÅŸkisinin deÄŸil, son zamanlarda yüksek teknolojinin büyüsünün de plasebo etki içine katılması gerektiÄŸini söylemektedir: “Günümüz ortamında, plasebo etkisi, hastanın hekimle, kurumlarıyla ve tedavi projesini yürüten tıp mesleÄŸiyle iliÅŸkisi içinde olan her ÅŸeydir. Böylelikle karmaşık teknolojik tıbbın varlığı plasebo etkisinin kendisini göstermesi için daha az deÄŸil daha çok fırsat doÄŸurur, çünkü ne kadar ileri teknoloji kullanılırsa o kadar iyi olacağı düşünülen tanı sürecinin kendisi, ÅŸimdi bir zamanlar ÅŸekerli ilaçların yaptığını yapmaktadır.”

Forrester, plasebo etkisinin ikinci dikkat çekici özelliÄŸini “bilimsel tıbbın utancı” olarak nitelendirmektedir. Plasebo etkisinin olabilmesi için hastanın kendisine yapılanlardan habersiz olması gerekir ve hatta plasebo etkisinin en güvenilir biçiminde, hastayla birlikte hekimin ya da diÄŸer meslek erbabının da bir bütün olarak yapılandan habersiz olması zorunludur. Forrester (1999), plasebonun bu özelliÄŸinin “hile”, “aldatma” ve “yalan”la baÄŸlantılı olduÄŸunu söyleyerek kıyameti koparır ve plasebonun üçüncü dikkat çeken özelliÄŸine de buradan geçer: “Plasebo etkisi, özellikle aldatmayı zorunlu görmesi yüzünden, tıbbi tedavi etiÄŸine iliÅŸkin son dönemde ilgilerin üzerine toplandığı bir odaktır.” Oysa etik olarak ÅŸu sorunun tartışılmasına gereksinim vardır: “Hastanın aldatılmasını zorunlu kılan her hangi bir tıbbi tedavi biçimi haklı olabilir mi?”

Bir toplumbilimci olarak Forrester’ın plasebo tartışmasında söz konusu ettiği aldatma ve etik ilişkisini bir kenara koysak bile aslında plasebonun tanımı ve içeriği alanında ne denli karmaşık sorunlar olduğu görülmektedir.

Plasebo Ne Demektir